Uniwersytet Opolski - Centralny System Uwierzytelniania
Strona główna

Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa

Informacje ogólne

Kod przedmiotu: 9.9-VII-WFZ
Kod Erasmus / ISCED: (brak danych) / (brak danych)
Nazwa przedmiotu: Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa
Jednostka: Wydział Prawa i Administracji
Grupy: Plan zajęć IV rok Prawa I st. sem. zimowy studia stacjonarne
Plan zajęć IV rok Prawo stacjonarne semestr zimowy 2021/2022
Punkty ECTS i inne: (brak) Podstawowe informacje o zasadach przyporządkowania punktów ECTS:
  • roczny wymiar godzinowy nakładu pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się dla danego etapu studiów wynosi 1500-1800 h, co odpowiada 60 ECTS;
  • tygodniowy wymiar godzinowy nakładu pracy studenta wynosi 45 h;
  • 1 punkt ECTS odpowiada 25-30 godzinom pracy studenta potrzebnej do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się;
  • tygodniowy nakład pracy studenta konieczny do osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się pozwala uzyskać 1,5 ECTS;
  • nakład pracy potrzebny do zaliczenia przedmiotu, któremu przypisano 3 ECTS, stanowi 10% semestralnego obciążenia studenta.

zobacz reguły punktacji
Język prowadzenia: polski
Rodzaj przedmiotu:

monograficzne

Skrócony opis:

Przekazanie studentowi podstawowej wiedzy w zakresie prawnych aspektów zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej.

2. Wyrobienie u studenta umiejętności dokonywania prawidłowej wykładni przepisów regulujących wyznaniową formę zawarcia małżeństwa.

3. W związku z faktem, iż przedmiotowa regulacja jest wadliwa i niejasna, przedstawienie postulatów de lege lata i de lege ferenda mających na celu ograniczenie zjawiska zawierania małżeństw, które w świetle prawa mogą okazać się nieważne (matrimonium non existens)

Pełny opis:

I. Geneza instytucji

Zawieranie małżeństw niemal od starożytności było w kręgu zainteresowania władz państwowych i kościelnych. Jest to zrozumiałe i naturalne, gdyż zawarcie małżeń-stwa rodzi cały szereg skutków cywilnych, zaś jego religijny charakter uwzględniany jest w doktrynie wszystkich związków wyznaniowych. W minionej epoce (PRL) – ukształtowany został pewien stereotyp „dwóch małżeństw”: cywilnego i kościelnego. Lansowanie przez władze komunistycznego państwa takiego stereotypu służyło laicyzacji życia publicznego oraz ograniczaniu roli Kościoła. W istocie jednak nuptu-rienci zawierają ze sobą jedno małżeństwo, które pełni funkcje społeczne i religijne. Nie ma zatem żadnego uzasadnienia zmuszanie nupturientów do dublowania cere-monii małżeństwa. Stworzenie procedur umożliwiających zawarcie małżeństwa o podwójnych skutkach: wyznaniowych (kanonicznych) i cywilnych, należy zatem traktować jako powrót do normalności.

Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa weszła do systemu prawa polskiego na skutek podpisania i ratyfikacji konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczy-pospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., który w art. 10 zawiera przepisy przewidujące tego rodzaju rozwiązanie.

Konkordat został zawarty w 1993 r., jednakże jego ratyfikacja nastąpiła dopiero w 1998. Nowe -przepisy małżeńskie weszły w życie 15 listopada 1998 r.

Przepisy art. 10 konkordatu nie nadawały się do bezpośredniego stosowania, stąd dokonano odpowiednich nowelizacji ustaw: Kodeks rodzinny i opiekuńczy, prawo o aktach stanu cywilnego i innych. Przede wszystkim w k.r.o., oprócz formy już istnie-jącej, dodano przepis przewidujący możliwość zawarcia małżeństwa przed duchow-nym (art. 1 § 2 i 3).

Na skutek zmian wprowadzonych konkordatem uprawnienie do rejestracji swoich małżeństw uzyskał jedynie Kościół katolicki. W związku z zasadą równouprawnie-nia zagwarantowaną w konstytucji, należało to uprawnienie rozszerzyć na inne ko-ścioły i związki wyznaniowe. Ustawodawca rozstrzygnął, że tego rodzaju procedurę mogą stosować jedynie te związki wyznaniowe, które w ratyfikowanej umowie mię-dzynarodowej lub ustawie mają zagwarantowane takie uprawnienie (art. 1 § 3 k.r.o.).

Ustawodawca nie zdecydował się więc na rozszerzenie tego uprawnienia na wszyst-kie związki wyznaniowe legalnie działające w Polsce na podstawie wpisu do rejestru, co może budzić pewne kontrowersję i pytanie o pełną realizację zasady równou-prawnienia. Przyjmując tego rodzaju rozwiązanie kierowano się – jak się wydaje - troską, aby tak ważna instytucja społeczna, jaką jest małżeństwo, nie wymknęła się spod kontroli państwa.

Spośród związków wyznaniowych, które swój status prawny mają uregulowany w trybie ustawy (15), nie wszystkie wniosły o dokonanie stosownych poprawek w ustawach. W związku z tym – na dzień dzisiejszy – oprócz Kościoła katolickiego, tylko 10 kościołów i związków wyznaniowych jest uprawnionych do stosowania tej procedury. Są to: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Reformowany, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Adwentystów Dnia Siód-mego, Kościół Polskokatolicki, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Kościół Starokatolicki Mariawitów, Kościół Zielonoświątkowy.

Osoby zamierzające zawrzeć związek małżeński religijny i cywilny, mogą to obecnie uczynić zawierając jednocześnie małżeństwo wyznaniowe i cywilne w trybie art. 1 § 2 i 3 k.r.o., bądź też mogą zawrzeć odrębnie małżeństwo cywilne przed kierownikiem u.s.c. (w trybie art. 1 § 1 k.r.o.) oraz religijne, według przepisów prawa wewnętrznego danego związku wyznaniowego.

W przypadku wiernych Kościoła katolickiego istnieje jednak ograniczenie, mające swą podstawę w przepisach prawa kanonicznego. Dopuszcza się zawarcie najpierw małżeństwa cywilnego, a następnie kanonicznego. Natomiast nie jest dopuszczalna odwrotna kolejność. W prawie kanonicznym istnieje bowiem zakaz zawierania mał-żeństw o skutkach wyłącznie kanonicznych. Takie małżeństwo może zostać zawarte jedynie za zezwoleniem ordynariusza miejsca.

II. Podstawowe pojęcia

1. Małżeństwo

Każdy z kościołów i związków wyznaniowych - w sposób bardziej lub mniej precy-zyjny - przepisami swojego prawa wewnętrznego, określa procedury zawierania mał-żeństw uznawanych za ważne w ramach swojej wspólnoty religijnej. Małżeństwa zawierane według prawa wewnętrznego poszczególnych związków wyznaniowych określamy mianem małżeństw wyznaniowych. Małżeństwem wyznaniowym jest także małżeństwo kanoniczne – zawierane według przepisów prawa kanonicznego, czyli prawa wewnętrznego Kościoła katolickiego.

Na określenie małżeństw zawieranych w trybie art. 10 konkordatu i art. 1 § 2 i 3 k.r.o., używa się terminu małżeństwo konkordatowe. Termin ten oznacza małżeń-stwa o podwójnych skutkach: kanonicznych i cywilnych Nie jest to termin ustawowy i nie wprowadził tego terminu konkordat z 1993 r. Używa się go jednak zarówno w języku potocznym jak i w literaturze prawniczej. Termin ten można odnosić jedynie do małżeństw zawieranych w Kościele katolickim, konkordat bowiem dotyczy jedy-nie Kościoła katolickiego i nie jest źródłem prawa dla innych kościołów i związków wyznaniowych.

Zaznaczyć należy, iż termin „małżeństwo konkordatowe” nie jest precyzyjny, bo sugeruje, iż tego rodzaju procedury mogą być wprowadzone jedynie w trybie umowy międzynarodowej. Tymczasem nic nie stało na przeszkodzie, aby wprowadzono je na podstawie ustawy.

W literaturze – na określenie małżeństw zawieranych w trybie art. 1 §b 2 i 3 k.r.o. - używany jest także dość powszechnie termin małżeństwo kanoniczne (wyznaniowe) ze skutkami cywilnymi. Także i ten termin nie jest precyzyjny. Przede wszystkim dlatego, iż de facto powstanie małżeństwa kanonicznego (wyznaniowego) nie jest warunkiem koniecznym do zaistnienia małżeństwa cywilnego.

W literaturze twierdzi się często, że podstawę zaistnienia skutków cywilnych stanowi małżeństwo kanoniczne (wyznaniowe) – ważnie lub nieważnie zawarte. W tego ro-dzaju stwierdzeniu tkwi jednak wewnętrzna sprzeczność. Skoro bowiem jakieś mał-żeństwo kanoniczne zostało zawarte nieważnie, to znaczy że nie zostało zawarte w ogóle, a więc nigdy nie istniało. A przecież coś czego nie ma, nie może wywierać ja-kichkolwiek skutków.

Wydaje się, iż najbardziej adekwatnym terminem dla małżeństw zawieranych w tym trybie jest określenie: wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego.

2. Duchowny

Termin „duchowny” używany jest w przepisach prawa polskiego o zawieraniu mał-żeństw w dwóch różnych znaczeniach i oznacza:

a) bądź to osobę, która przyjmuje oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa (asy-stuje przy zawieraniu małżeństwa),

b) bądź to osobę uprawnioną do sporządzenia zaświadczenia, stanowiącego podsta-wę cywilnej rejestracji małżeństwa wyznaniowego.

Duchownego, który przyjmuje oświadczenia o zawarciu małżeństwa – zgodnie z przepisami wszystkich ustaw regulujących w sposób indywidualny status prawny poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych – określają przepisy prawa wewnętrznego danego związku wyznaniowego. Oświadczenia te w poszczególnych związkach wyznaniowych mogą przyjąć:

- bądź każdy duchowny,

bądź jedynie duchowny posiadający specjalne upoważnienie,

bądź duchowny oraz osoba nie będąca duchownym, upoważniona do asystowania przy zawieraniu małżeństwa.

Sytuację komplikuje fakt, iż nie wszystkie związki wyznaniowe w swoim prawie wewnętrznym precyzyjnie określają pojęcie i zakres uprawnień swoich duchownych. W jednym z uprawnionych związków wyznaniowych (Związek Gmin Wyznanio-wych Żydowskich) prawo wewnętrzne w ogóle nie zna terminu „duchowny”.

Duchownego upoważnionego do sporządzenia zaświadczenia określają przepisy państwowe. Osobami duchownymi w tym drugim znaczeniu są osoby wyliczone w urzędowym wykazie, sporządzonym przez właściwego ministra na podstawie art. 27 ust. 2 p.a.s.c. Są to:

a) w Kościele katolickim: ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wi-kariusz w zastępstwie proboszcza, duchowny w zastępstwie proboszcza,

b) w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym: biskup, proboszcz, wika-riusz z upoważnienia proboszcza,

c) w Kościele Ewangelicko-Augsburskim: biskup, proboszcz, administrator, wikariusz,

d) w Kościele Ewangelicko-Reformowanym: wszyscy ordynowani duchowni,

e) w Kościele Ewangelicko-Metodystycznym: pastor parafii,

f) w Kościele Chrześcijan Baptystów: prezbiter, kaznodzieja,

g) w Kościele Adwentystów Dnia Siódmego: duchowni starsi,

h) w Kościele Polskokatolickim: proboszcz, administrator parafii,

i) w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich: rabin, podrabin,

j) w Starokatolickim Kościele Mariawitów: Biskup Naczelny, ordynariusz, biskup, proboszcz, administrator parafii,

k) w Kościele Zielonoświątkowym: prezbiter.

W praktyce duchownym przyjmującym oświadczenia o zawarciu małżeństwa oraz duchownym sporządzającym zaświadczenie może być (ale nie musi) ta sama osoba fizyczna. Może się zdarzyć, że określony duchowny uprawnionego związku wyzna-niowego będzie upoważniony do przyjęcia oświadczeń o zawarciu małżeństwa, ale nie będzie uprawniony do sporządzenia zaświadczenia, stanowiącego podstawę jego cywilnej rejestracji. I odwrotnie.

Termin „duchowny” używany jest w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w dwóch różnych znaczeniach i trzeba z kontekstu domyślać się, o które znaczenie chodzi. W art. 8 § 1 i 3 k.r.o. – pomimo użytej liczby pojedynczej – chodzi o obu duchownych jednocześnie.

II. Przesłanki zawarcia małżeństwa

W przedmiocie określenia katalogu przesłanek koniecznych zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej w doktrynie panuje znaczna rozbieżność stano-wisk. Poszczególni autorzy różnią się między sobą w określeniu liczby tych przesła-nek, w przedmiocie ustalenia przesłanek wspólnych dla cywilnej i wyznaniowej for-my zawarcia małżeństwa, a przede wszystkim w sposób różnorodny określają ich nazwy i zakres. Wynika to z niezbyt jasno sformułowanego przepisu art. 1 § 2 KRO. Jego jednoznaczna wykładnia jest praktycznie niemożliwa. Trudności interpretacyj-nie wzbudza każde niemal zawarte tam słowo.

Brzmienie art. 1 2 KRO jest następujące: „Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrz-nemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskie-mu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego”.

Już pierwsze jego zdanie – sprawiające na pozór wrażenie dość oczywistego – nie jest w doktrynie interpretowane jednoznacznie. Nie wszyscy autorzy przyjmują bowiem, że w art. 1 § 2 KRO mamy do czynienia z przepisem normującym procedurę zawar-cia małżeństwa cywilnego. Istnieje bowiem pogląd, że w rzeczy samej chodzi tutaj nie o zawarcie małżeństwa cywilnego, ile o uzyskanie skutków cywilnych przez mał-żeństwo kanoniczne.

Pogląd ten prawdopodobnie inspirowany jest treścią art. 10 ust. 1 konkordatu z 1993 r., który stanowi, iż „od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skut-ki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa z godnie z prawem polskim”. Jakkol-wiek norma konkordatowa jest hierarchicznie wyżej usytuowana w systemie prawa polskiego niż norma ustawowa, to jednak literalna wykładnia powyższego przepisu umowy zawartej pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską nie jest moż-liwa, chociażby ze względu na fakt, iż wiąże ona jedynie jeden z kościołów, będący jej stroną i nie może mieć zastosowania do pozostałych kościołów i innych związ-ków wyznaniowych, stosujących w swojej praktyce religijną formę zawarcia mał-żeństwa cywilnego. Normy tej nie można bezpośrednio stosować także w odniesieniu do małżeństw podlegających prawu wewnętrznemu Kościoła Katolickiego ze wzglę-du na jej niefortunne brzmienie – instytucje publiczne (kierownik USC, sąd) nie mogą bowiem przyznawać jakichkolwiek skutków cywilnych zdarzeniu, które dokonuje się poza państwowym porządkiem prawnym, i co do którego orzekanie należy do wy-łącznej kompetencji władzy kościelnej (art. 10 ust. 3 konkordatu).

Wedle brzmienia art. 1 § 2 KRO małżeństwo zostaje zawarte w trakcie zawierania małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Ten wymóg przyjmowany jest w doktrynie niemal bezkrytycznie. Jednakże oczywistym w interpretacji nie jest. Przede wszystkim nie jest jasne kto i w jaki sposób miałby dokonywać weryfikacji zawarcia małżeństwa „zgodnie z pra-wem określonego kościoła albo innego związku wyznaniowego”? Czy miałaby to czynić instytucja państwowa, czy kościelna? Jak wiadomo, w wieloletniej praktyce zawierania małżeństw w trybie art. 1 § 2 KRO, nikt jej wszak nie dokonuje... Ponadto literalna wykładnia tej normy prowadziłaby do stwierdzenia, że skoro małżeństwo ma podlegać prawu wewnętrznemu danego kościoła, to musi zostać zawarte ważnie – zgodnie z tym prawem. Czy zatem małżeństwa zawarte nieważnie (a wiec nie-zgodnie z tym prawem) skutkowałyby możliwością złożenia powództwa o nieistnie-nie małżeństwa cywilnego zarejestrowanego w obliczu takiego braku? No przecież nie. Zatem użyte w art. 1 2 KRO określenie „zgodnie z prawem określonego kościoła albo innego związku wyznaniowego” także należałoby uznać za niefortunne.

Kolejną wątpliwość wzbudza użycie przez ustawodawcę w art. 1 2 KRO terminu „duchowny”, przed którym nupturienci składają oświadczenia o woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Wszak – jak wiadomo – w poszczególnych związkach wyznaniowych uzyskanie statusu duchownego nie zaw-sze jest konieczne do nabycia przez daną osobę uprawnienia do przyjmowania oświadczeń o zawarciu małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu tego związku wyznaniowego. Czy zatem małżeństwa wyznaniowe zawarte – zgodnie z tym prawem – przed osoba uprawnioną, nie posiadającą statusu duchownego nie podlegałyby cywilnej rejestracji? No przecież nie. Zatem użycie terminu duchowny w tym kontekście również jest niefortunne.

Kolejną z kwestii dyskusyjnych stanowi określenie charakteru prawnego sporządze-nia przez kierownika USC aktu małżeństwa. Gramatyczna wykładnia przepisu art. 1 2 KRO prowadzi do oczywistego stwierdzenia, że sporządzenie przez kierownika aktu małżeństwa zawartego w trybie art. 1 2 KRO nie jest zwyczajną czynnością admini-stracyjnoprawną, ale stanowi dodatkową przesłankę konieczną, której spełnienie warunkuje uznanie zawartego małżeństwa za ważne w obliczu prawa polskiego. Także wykładnia tekstu art. 10 konkordatu prowadzić może do identycznego wnio-sku. W doktrynie wywodzony jest jednak także pogląd odmienny.

W naszym przekonaniu istnieje pięć przesłanek koniecznych, spośród których cztery mają zastosowanie przy obu formach zawarcia małżeństwa (cywilnej i wyznanio-wej), zaś jedna z nich ma zastosowanie jedynie podczas zawierania małżeństwa w formie wyznaniowej. Są one następujące:

1 odmienność płci,

2 jednoczesna obecność

3 złożenie zgodnych oświadczeń,

4 obecność osoby kompetentnej do przyjęcia oświadczeń,

5 sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC.

Dwie pierwsze przesłanki spośród wymienionych powyżej realizowane są w niemal identyczny sposób w obu formach zawarcia małżeństwa. Kolejne dwie realizowane są w obu formach, ale w sposób zasadniczo różny. Ostatnia z nich obowiązuje jedy-nie w wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa.

1. Złożenie zgodnych oświadczeń

Zawarcie małżeństwa dokonuje się na skutek złożenia przez nupturientów stosow-nych oświadczeń. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa nupturienci nie składają oświadczeń o zawarciu małżeństwa cywilnego. W stosowanych od wielu lat urzędowych formularzach nie przewidziano zresztą roty jakichkolwiek oświadczeń, także oświadczeń woli, o których mowa w art. 1 § 2 KRO (oświadczeń, których wyrazem jest wola jednoczesnego zawarcia małżeństwa pod-legającego prawu polskiemu). W przypadku małżeństw zawieranych w formie wy-znaniowej charakter dokonującego się zdarzenia jest bowiem bardziej złożony niż to ma miejsce podczas zawierania małżeństw przed kierownikiem USC. Zamiast oświadczenia o zawarciu małżeństwa cywilnego nupturienci składają oświadczenie woli o jednoczesnym zawarciu małżeństwa wyznaniowego i cywilnego, o którym mowa w art. 1 § 2 KRO, a następnie składają oświadczenie o zawarciu małżeństwa wyznaniowego, według roty przewidzianej przez prawo wewnętrzne danego związku wyznaniowego.

W przyjętej przez ustawodawcę polskiego konstrukcji czynności prawnej, kanonicz-na zgoda małżeńska wyrażana przez nupturientów – z punktu widzenia prawa cy-wilnego – posiada charakter oświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznaniowego.

Oba te oświadczenia w istocie są elementami jednego oświadczenia woli, które w konsekwencji prowadzi do powstania stosunku prawnego (zawarcia małżeństwa).

2. Obecność osoby kompetentnej do przyjęcia oświadczeń

Osobą kompetentną do przyjęcia oświadczeń nupturientów jest duchowny upraw-nionego związku wyznaniowego.

Należy jednak pamiętać, iż przepisy prawa polskiego dotyczące zawierania mał-żeństw używają pojęcia „duchowny” w dwóch różnych znaczeniach i oznaczają bądź osobę upoważnioną do przyjęcia w/w oświadczeń, bądź osobę uprawnioną do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego sporządzenia cywilnego aktu małżeń-stwa.

Z woli ustawodawcy osobę uprawnioną do przyjęcia oświadczeń, stanowiących przesłankę konieczną zawarcia małżeństwa cywilnego określają przepisy prawa wewnętrznego uprawnionych związków wyznaniowych. Stanowią o tym przepisy jedenastu ustaw regulujących w sposób indywidualny status prawny poszczególnych związków wyznaniowych.

Przyjęte powyższego rozwiązanie należy uznać za niekorzystne, a to przede wszyst-kim z tej racji, iż omawiana przesłanka konieczna zawarcia małżeństwa usytuowa-na została poza obszarem prawa polskiego. Władze państwowe nie mają zatem żadnego wpływu na określenie katalogu osób występujących w charakterze osoby urzędowej przyjmującej zgodne oświadczenia nupturientów. Nie wypracowano też żadnych instrumentów prawnych pozwalających na ustalenie jeszcze na etapie reje-stracji małżeństwa, czy osoba przyjmująca oświadczenia o zawarciu małżeństwa była osobą do tego upoważnioną na mocy prawa wewnętrznym danego związku wyznaniowego.

3. Sporządzenia aktu małżeństwa

Sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC jest przesłanką konieczną występującą jedynie w wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa. Konstytutywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa wynika z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie bowiem z art. 1 § 2 KRO dopiero, gdy „kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa (…) małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczeń woli w obecności duchownego”. Teza ta znalazła po-twierdzenie w orzeczeniu SN z dnia 3 marca 2004 r..

W orzeczeniu tym czytamy, że „aktowi małżeństwa sporządzonemu w wypadku zawarcia związku wyznaniowego ze skutkami cywilnoprawnymi nadano inne zna-czenie niż aktowi małżeństwa zawieranego przed kierownikiem urzędu stanu cywil-nego (...)”. Decydujące znaczenie dla wywarcia skutków cywilnoprawnych małżeń-stwa zawartego w trybie przewidzianym w art. 1 § 2 k.r.o. ma chwila sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika urzędu stanu cywilnego stosownie do wymogów § 6 ust. 3 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 26.X.1998 r. Powyższe uregulowania prowadzą zatem do wyrażenia poglądu, że dopóki nie zo-staną spełnione wszystkie przesłanki określone w art. 1 § 2 k.r.o., dopóty oświadcze-nia woli nupturientów nie wywołują skutków prawnych. Sporządzenie aktu małżeń-stwa jest bowiem kolejną i niezbędną przesłanką zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej, podlegającego prawu polskiemu, zwłaszcza że jego sporządzenie na-stępuje na podstawie zaświadczenia kierownika urzędu stanu cywilnego o nieistnie-niu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz przekazanego w określo-nym terminie przez duchownego zaświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznanio-wego ze skutkami cywilnymi”.

Dokonanie wpisu do akt stanu cywilnego wywołuje skutek wsteczny (ex tunc), co oznacza, że małżeństwo zawarte przed duchownym osiąga skutki cywilne nie w momencie sporządzenia tego aktu przez kierownika USC, ale w momencie złożenia przez nupturientów oświadczeń woli w przedmiocie uzyskania skutków cywilnych dla zawieranego przez nich małżeństwa wyznaniowego.

III. Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa

Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa obejmują szereg obowiązków, które leżą zarówno po stronie nupturientów, duchownego jak i kierownika u.s.c. Zapocząt-kowanie tych czynności należy do samych nupturientów, gdyż to oni są „pierwszymi zainteresowanymi” w zawarciu związku małżeńskiego, który ma uzyskać skutki w prawie polskim.

1. Obowiązki nupturientów

Do najważniejszych obowiązków leżących po stronie nupturientów należą:

przedłożenie kierownikowi u.s.c. wymaganych dokumentów,

złożenie zapewnień o braku przeszkód,

złożenie oświadczeń w sprawie wyboru nazwisk,

dostarczenie w terminie trzech egzemplarzy zaświadczenia o braku przeszkód mał-żeńskich sporządzonego przez kierownika u.s.c. do jednostki organizacyjnej związku wyznaniowego, gdzie ma zostać zawarte małżeństwo.

Zgłaszający się do urzędu stanu cywilnego nupturienci obowiązani są przedłożyć kierownikowi u.s.c. dokumenty niezbędne do zawarcia małżeństwa:

a) dokumenty potwierdzające ich tożsamość,

b) odpisy skrócone aktów urodzenia,

c) w odniesieniu do osoby, która już wcześniej pozostawała w związku małżeńskim, dowód ustania lub unieważnienia tego małżeństwa, albo też dowód ustalenia nieist-nienia małżeństwa, jeżeli wobec którejkolwiek ze stron toczyło się postępowanie o ustalenie nieistnienia związku małżeńskiego.

Nupturient, który zamierza zawrzeć związek małżeński w tym samym urzędzie stanu cywilnego, w którym został sporządzony jego akt urodzenia jest zwolniony z obo-wiązku przedłożenia odpisu skróconego aktu małżeństwa.

W określonych wypadkach nupturienci zobowiązani są do przedłożenia kierowniko-wi u.s.c. zezwolenia na zawarcie małżeństwa (art. 54 ust. 1 pkt 3 p.a.s.c.). Obowiązek ten dotyczy:

zwierania małżeństwa przez osoby związane przeszkodą małżeńską,

w sytuacji zawierania małżeństwa przez pełnomocnika.

Jeżeli przedstawienie określonego dokumentu, który osoba zamierzająca zawrzeć związek małżeński obowiązana jest przedłożyć kierownikowi u.s.c., napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może zwolnić ją od tego obowiązku.

Jeżeli małżeństwo chce zawrzeć osoba, która nie ma obywatelstwa polskiego, obo-wiązana jest złożyć kierownikowi u.s.c. dokument stwierdzający, że zgodnie z wła-ściwym prawem może zawrzeć małżeństwo.

Po przedłożeniu powyższych dokumentów nupturienci składają pisemne zapewnie-nie, iż nie wiedzą o istnieniu jakichkolwiek okoliczności, które wyłączałyby zawarcie przez nich małżeństwa.

Jeszcze na etapie czynności poprzedzających nupturienci muszą również złożyć oświadczenia w sprawie wyboru nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci. Oświad-czenia te winny zostać złożone w formie pisemnej.

Analizując przepis 25 § 1 k.r.o., stanowiący o złożeniu oświadczeń w sprawie wyboru nazwisk należy zauważyć, iż prawodawca polski wprowadza dwojaki sposób jego „nabycia”. Może to nastąpić na mocy oświadczenia woli zainteresowanych podmio-tów, bądź z mocy samego prawa. Przyjęcie nazwiska na mocy oświadczenia woli dokonuje się poprzez złożenie przez nupturientów stosownego oświadczenia o jego wyborze wobec kierownika u.s.c., w chwili składania mu dokumentów wymaganych do zawarcia małżeństwa. Oświadczenie to jednak staje się skuteczne dopiero w mo-mencie zawarcia małżeństwa. W sytuacji zaś niezłożenia przez nupturientów wspo-mnianych oświadczeń, bądź to z powodu zaniedbania, jakiego dopuścił się kierow-nik u.s.c., bądź z powodu odmowy złożenia go przez samych nupturientów, stosuje się rozwiązanie zawarte w art. 25 § 3 k.r.o. Zgodnie z zawarta w nim normą „w razie niezłożenia oświadczenia w sprawie nazwiska, każdy z małżonków zachowuje swoje dotychczasowe nazwisko”, zaś dzieci - zgodnie z art. 88 § 1 k.r.o. - będą nosiły na-zwisko ojca. Przepis ten określa zatem sytuację „nabycia” nazwiska ex lege.

Po uzyskaniu od kierownika zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, nupturienci dostarczają je administratorowi jednostki organi-zacyjnej kościoła albo innego związku wyznaniowego, gdzie planowane jest zawar-cie małżeństwa. Termin dostarczenia tegoż zaświadczenia określają przepisy ko-ścielne.

Przepisy te często są dalece nieprecyzyjne. I tak np. Instrukcja Konferencji Episko-patu Polski dotycząca małżeństwa konkordatowego z dnia 12 listopada 1998 r. wymaga, aby zaświadczenie o braku przeszkód dostarczone zostało do urzędu para-fialnego co najmniej na trzy miesiące przed planowana datą zawarcia małżeństwa (n. 13 w związku z n. 11 instrukcji). Wymóg ten nie jest możliwy do zrealizowania w związku z 3-miesięcznym terminem upływu ważności zaświadczenia.

Z punktu widzenia prawa państwowego istotne jest jedynie, aby zaświadczenie do-starczone zostało przed zawarciem małżeństwa w terminie jego ważności.

2. Czynności kierownika USC

Do obowiązków kierownika USC dokonującego czynności wstępnych związanych z zawarciem małżeństwa w formie wyznaniowej należy:

stwierdzenie tożsamości i pełnoletności nupturientów,

odebranie pisemnego zapewnienia nupturientów o braku przeszkód małżeńskich,

sporządzenie zaświadczenia o braku przeszkód małżeńskich.

Zaświadczenie sporządzane jest w czterech jednobrzmiących egzemplarzach. W jego treści – oprócz stwierdzenia o baku przeszkód – zamieszczane są wszystkie informa-cje konieczne do sporządzenia aktu małżeństwa (dane personalne, oświadczenia w sprawie wyboru nazwisk). Kierownik przekazuje nupturientom trzy egzemplarze zaświadczenia, a jeden pozostawia ad actam. Zaświadczenie jest ważne 3 miesiące.

3. Czynności duchownego

Obowiązki duchownego na etapie przygotowawczym wynikające z ustawodawstwa państwowego ograniczają się do pouczenia nupturientów o przepisach prawa pol-skiego, dotyczących małżeństwa i jego skutków (art. 62a PASC). Duchowni nie prze-chodzą jednak specjalistycznych szkoleń w zakresie polskiego prawa rodzinnego, stąd trudno wymagać od nich właściwego spełnienia tego obowiązku. Prawodawca nie wskazał ponadto precyzyjnie podmiotu tego obowiązku. Wszakże czynności przygotowawcze do zawarcia małżeństwa prowadzić może dowolny duchowny (a nie tylko ten, który będzie przyjmował oświadczenia o zawarciu małżeństwa), a nawet osoba nie będąca duchownym. Przedmiotowe pouczenie (jak też jego ewen-tualny brak) nie jest rejestrowane do dokumentacji zawarcia małżeństwa. W związ-ku z powyższym brak pouczenia nupturientów czy też udzielenie im błędnych in-formacji na temat małżeństwa i jego skutków nie może wywoływać negatywnymi konsekwencji dla duchownego.

IV. Oświadczenie o zawarciu małżeństwa

1. Treść i charakter oświadczeń

Małżeństwo zostaje zawarte na skutek oświadczeń woli składanych przez nupturien-tów. W przypadku małżeństw zawieranych w formie wyznaniowej charakter doko-nującego się zdarzenia jest jednak bardziej złożony niż to ma miejsce podczas za-wierania małżeństw przed kierownikiem USC. Zamiast oświadczenia o zawarciu małżeństwa cywilnego składają oni bowiem oświadczenia woli o jednoczesnym zawarciu małżeństwa wyznaniowego i cywilnego, a następnie składają oświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznaniowego.

Oświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznaniowego różnie są określane w nomen-klaturze prawa wewnętrznego danego związku wyznaniowego. W Kościele katolic-kim oraz w Kościele Prawosławnym określa się je mianem „zgody małżeńskiej”. W innych związkach wyznaniowych – niejednokrotnie zamiennie – używa się określeń: przysięga religijna, ślubowanie wierności małżeńskiej, itp. Z punktu widzenia prawa cywilnego należy je traktować jako oświadczenia woli, stosując do nich – w razie konieczności – cywilnoprawne reguły dotyczące wad tychże oświadczeń.

O powstaniu małżeństwa cywilnego nie przesądza tutaj treść wyrażanej zgody mał-żeńskiej. Skutki prawne tych oświadczeń wybiegają poza samą ich treść ze względu na treść wcześniejszych oświadczeń o uzyskaniu skutków cywilnych.

W doktrynie oba te oświadczenia często analizowane są odrębnie. Wykładnia funk-cjonalna skłania jednak do stwierdzenia, że te dwa oświadczenia w istocie są ele-mentami jednego oświadczenia woli, które w konsekwencji prowadzi do powstania stosunku prawnego (zawarcia małżeństwa). Podkreślenia jednak wymaga fakt, że oba te elementy są konstytutywne i pominięcie któregokolwiek z nich nie wywoła skutku prawnego. Konstrukcja taka wynika z brzmienia art. 1 § 2 k.r.o. W przepisie tym mowa jest o jednoczesnym zawarciu małżeństwa wyznaniowego i cywilnego. Suponuje to tym samym zachowanie odpowiedniej kolejności dokonywania po-szczególnych elementów oświadczenia woli. W pierwszej kolejności nupturienci oświadczają wolę zawarcia jednocześnie małżeństwa wyznaniowego i cywilnego, a następnie – według roty przepisanej prawem wewnętrznym danego kościoła lub innego związku wyznaniowego – składają oświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznaniowego. Małżeństwo cywilne zostanie zawarte tylko wówczas, gdy przed uprawnionym duchownym złożone zostaną oświadczenia o zawarciu małżeństwa wyznaniowego, poprzedzone złożeniem oświadczeń o jednoczesnym zawarciu mał-żeństwa cywilnego.

Praktyka zawierania małżeństw niestety często bardzo odbiega od przedstawionego wzorca. Z reguły pomijane są oświadczenia nupturientów o jednoczesnym zawarciu małżeństwa cywilnego. Duchowni najczęściej przyjmują „przez domniemanie”, że takie nupturienci „mają wewnętrzną wolę” zawarcia małżeństwa cywilnego. Z kolei inni duchowni uważają za prawnie skuteczne oświadczenia złożone przez nupturien-tów w momencie gromadzenia dokumentacji (ok. 3 miesiące przed datą zawarcia małżeństwa). Niewątpliwie obie interpretacje tej niewłaściwej praktyki są z prawnego punktu widzenia niedopuszczalne. Oświadczenia woli – z jednej strony - muszą być uzewnętrznione. Z drugiej – muszą być złożone jednocześnie, czyli w bezpośrednim związku czasowym ze złożeniem oświadczeń o zawarciu małżeństwa wyznaniowe-go. I w końcu muszą one poprzedzać złożenie oświadczeń o zawarciu małżeństwa wyznaniowego.

2. Podmiot uprawniony do przyjęcia oświadczeń

Duchownego upoważnionego do przyjęcia oświadczeń o zawarciu małżeństwa – zgodnie z dyspozycją zawartą w ustawach indywidualnych – określa prawo we-wnętrzne danego związku wyznaniowego (zob. akapit 165). Tego rodzaju rozwiąza-nie jest niewłaściwe i sprzeczne z zasadą autonomii i niezależności. Osoby uprawnio-ne do przyjmowania oświadczeń skutecznych na forum prawa cywilnego winno określać to prawo. Katalog tych osób winien być wcześniej ustalony z władzami zwierzchnimi zainteresowanych związków wyznaniowych. Zmianę tych przepisów prawdopodobnie wymuszą dopiero powództwa o niestnienie małżeństwa z powodu braku obecności przy zawieraniu małżeństwa właściwego czynnika oficjalnego (wła-ściwego duchownego) i związane z tym trudności z ustaleniem kompetencji poszcze-gólnych osób do przyjmowania oświadczeń o zawarciu małżeństwa skutecznych na forum prawa państwowego.

V. Sporządzenie zaświadczenia o zawartym małżeństwie

1. Urzędowy wzór zaświadczenia

Zaświadczenie o zawartym małżeństwie jest integralnie złączone z zaświadczeniem stwierdzającym brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa sporządzo-nym przez kierownika u.s.c. i stanowi wraz z nim jeden dokument. W treści obu tych zaświadczeń znajdować się winny wszystkie informacje potwierdzające zdolność nupturientów do zawarcia małżeństwa oraz wszystkie informacje konieczne do spo-rządzenia aktu małżeństwa. W praktyce zaświadczenia te drukowane są na dwóch stronach tej samej kartki.

Urzędowy formularz (wzór) zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej określony został przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

2. Podmiot sporządzający

Gramatyczna analiza przepisu art. 27 ust. 2 PASC prowadzi do stwierdzenia, iż pod-miotem sporządzającym zaświadczenie jest duchowny określony w wykazie, stano-wiącym załącznik do obwieszczenia MSWiA z dnia 14 maja 2004 r. (zob. akapit 166). Kwestia ta wymaga jednak szczegółowego wyjaśnienia. W konstruowaniu treści tegoż zaświadczenia udział bowiem bierze teoretycznie dwóch różnych du-chownych. Duchowny asystujący przy zawieraniu małżeństwa potwierdza swoim podpisem zarówno złożenie przez nupturientów oświadczeń, o uzyskaniu skutków cywilnych, jak też potwierdza, iż małżeństwo wyznaniowe zostało przed nim zawar-te. Duchowny ten – partycypując w uprawnieniach, jakie przysługują na podstawie art. 1 § 1 k.r.o. kierownikowi u.s.c. – odbiera od nupturientów oświadczenia, które wywierają określone skutki w wymiarze prawa państwowego. Fakt złożenia tych oświadczeń potwierdza on własnym podpisem i jest to w procedurze pozasądowej jedyny dowód ich złożenia. Natomiast duchowny, o którym mowa w art. 27 ust. 2 p.a.s.c. potwierdza jedynie autentyczność powyższych danych i przez podpisanie już przygotowanego dokumentu nadaje mu charakter dokumentu urzędowego. Przede wszystkim zaś podpis ten zaświadcza, że osoba, przed którą związek małżeński został zawarty, i która przyjęła od nupturientów oświadczenia o uzyskaniu skutków cywilnych jest osobą uprawnioną do asystowania przy zawarciu małżeństwa – zgodnie z prawem wewnętrznym danego związku wyznaniowego.

VI. Przekazanie zaświadczenia do USC

1. Podmiot obowiązku przekazania

Osobą, która zobowiązana jest do przekazania zaświadczenia o zawartym małżeń-stwie jest duchowny uprawniony do sporządzenia tego zaświadczenia (duchowny określony w akapicie 166). Czy jednak jest on jedynym podmiotem uprawnionym do jego przekazania? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy ustalić:

jak należy traktować czynność duchownego przekazującego zaświadczenie,

jaki charakter ma postępowanie rejestracyjne,

jaka jest sytuacja małżonków w ramach postępowania rejestracyjnego.

Nie ulega wątpliwości, że duchowny nie jest wnioskodawcą w sprawie o rejestrację małżeństwa. Po sporządzeniu zaświadczenia ma on jedynie obowiązek jego przeka-zania do właściwego urzędu stanu cywilnego. Przekazanie zaś jest jedynie czynno-ścią porządkową, a nie czynnością prawną.

Postępowanie rejestracyjne ma niewątpliwie charakter postępowania administracyj-nego. Toczy się ono przed kierownikiem u.s.c. jako organem administracji państwo-wej. Stroną tego postępowania nie jest duchowny. Duchowny spełnia w nim jedynie pewne zadania o charakterze publicznym. Jeśli więc postępowanie to ma charakter administracyjny, to zgodnie z art. 28 KPA każdy, kto ma interes prawny ma upraw-nienia strony w toczącym się postępowaniu. Taki interes prawny w tym postępowa-niu mają niewątpliwie małżonkowie. Mają oni zatem uprawnienia stron w tym po-stępowaniu i mogą aktywnie kształtować swoją sytuację prawną. Mogą wobec tego złożyć wniosek do kierownika u.s.c. o rejestrację małżeństwa, załączając do tegoż wniosku zaświadczenie o zawartym małżeństwie sporządzone przez duchownego. W świetle obowiązujących przepisów wydaje się, że nie można im odmówić takiego prawa. Wszakże mają oni interes prawny w tym, aby zawarte przez nich małżeństwo zostało zarejestrowane.

Realizacja powyższych uprawnień małżonków jako stron postępowania ma charak-ter postulatu de lege lata, gdyż w praktyce uprawnień tych im się odmawia.

2. Termin przekazania

Zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa powinno zostać przekazane do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od zawarcia mał-żeństwa wyznaniowego. Takie polecenie zawiera zarówno konkordat z 1993 r. (art. 10 ust. 1 pkt 3), jak i kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 8 § 3).

W literaturze przedmiotu powszechnie określa się go terminem zawitym, czy też pre-kluzyjnym. Jeśli stosować wobec tego terminu przepisy i doktrynę prawa cywilnego, wówczas nie jest istotne, czy nazwiemy go zawitym, czy prekluzyjnym.

Należy jednak przyjąć, że termin ten należy do trybu postępowania administracyj-nego, ponieważ – jak zaznaczono wyżej – taki charakter ma postępowanie rejestra-cyjne przed kierownikiem u.s.c. Jego uchybienie powoduje taki skutek, jaki przypi-sywany jest przez doktrynę prawa administracyjnego terminom przedawniającym.

Terminy przedawniające, to terminy, które powodują wygaśnięcie uprawnień i obo-wiązków. Terminy te są nieprzywracalne.

Prawodawca polski postanowił, że w razie niemożności zachowania pięciodniowego terminu z powodu zaistnienia siły wyższej, jego bieg ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody (art. 8 § 3 zd. 2 k.r.o.). Pojęcie „siły wyższej” nie zostało zdefi-niowane w doktrynie, dlatego też jest różnie interpretowane. Powszechnie przyjmuje się, iż „siła wyższa” (vis maior), to zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do zapobieżenia. Jest to zdarzenie o charakterze katastroficznym, którego przyczyną mogą być nieprzewidziane działania sił przyrody, jak: powódź, trzęsienie ziemi lub nadzwyczajne zdarzenia powodujące zaburzenia w życiu zbiorowym ludności, jak: wojna, zamieszki w kraju. Jego przyczyną mogą być także akty władzy publicznej, którym jednostka nie jest w stanie się przeciwstawić. Należy zatem odróżnić siłę wyższą od zwykłego przypadku (casus) i przyjąć, iż przytaczane w literaturze przedmiotu przypadki choroby proboszcza lub jego śmierci nie wyczerpują znamion siły wyższej, gdyż nawet w razie nagłej choroby duchownego uniemożliwiającej mu osobiste spełnienie ciążącego na nim obowiązku, istnieją podstawy do legalnego sprawowania „funkcji proboszczowskich”.

W Kościele katolickim – w takiej sytuacji – można zastosować kan. 541 § 1 KPK dotyczący wakatu urzędu proboszcza.

Znamiona siły wyższej mogłaby dopiero wypełnić epidemia choroby zakaźnej, któ-ra dotknęłaby szerszą grupę ludzi, w tym także uprawnionego duchownego. Nie mo-że to być natomiast indywidualny przypadek zachorowania.

De lege lata należy jednak wysnuć wniosek, iż pięciodniowy termin na przekazanie zaświadczenia wiąże jedynie duchownego, a nie małżonków. Małżonkowie mogą żądać sporządzenia aktu małżeństwa, także i po upływie tego terminu, pod warun-kiem, że są nadal stanu wolnego i nie naruszają w ten sposób praw nabytych przez osoby trzecie.

Chodzi o prawa nabyte w okresie od upływu pięciodniowego terminu na przekazanie zaświadczenia do momentu złożenia żądania o rejestrację małżeństwa. Może tu chodzić np. o prawa wynikłe z adopcji, bądź prawa o charakterze majątkowym.

Wynika to z faktu, iż zawarli oni małżeństwo „podlegające prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego”, oświadcza-jąc wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu – zgodnie z art. 1 § 2 k.r.o. W ten sposób nabyli oni prawo żądania cywilnej rejestracji tego małżeństwa. Prawo to nabyli oni w momencie sporządzenia zaświadczenia przez uprawnionego duchownego. Do tego momentu prawa takiego nie posiadali, bowiem dopiero podpis uprawnionego duchownego autorytatywnie i urzędowo po-twierdza, że małżeństwo zostało zawarte zgodnie z prawem wewnętrznym kościoła lub innego związku wyznaniowego, wobec osoby uprawnionej do asystowania przy jego zawarciu.

3. Sposób przekazania

Zaświadczenie może zostać przekazane przez duchownego do urzędu stanu cywilne-go w dwóch formach: w formie bezpośredniej (tj. osobiście – za potwierdzeniem odbioru) lub pośredniej (tj. za pośrednictwem poczty). W przepisie art. 8 § 3 k.r.o. postanowiono, że „nadanie [zaświadczenia] jako przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego. Forma osobista polegać może także na przekazaniu za-świadczenia przez posłańca.

VII. Sporządzenie aktu małżeństwa

Podmiotem uprawnionym do sporządzenia aktu małżeństwa jest kierownik urzędu stanu cywilnego lub jego zastępca właściwy ze względu na miejsce zawarcia małżeń-stwa wyznaniowego. Zgodnie z art. 61a ust. 2 PASC. akt małżeństwa winien zostać sporządzony niezwłocznie, nie później jak w następnym dniu roboczym, po dniu, w którym do u.s.c. nadeszły dokumenty stanowiące podstawę sporządzenia tego aktu.

Podstawą sporządzenia aktu małżeństwa może być jedynie zaświadczenie sporzą-dzone przez uprawnionego duchownego oraz spełniające wszystkie wymogi formal-ne. Prawodawca polski przewiduje możliwość odmowy sporządzenia aktu małżeń-stwa przez kierownika USC, zapewnia jednocześnie sądowa kontrolę wydawanych przez niego w tym zakresie decyzji.

VIII. Zawarcie małżeństwa w niebezpieczeństwie śmierci

W niebezpieczeństwie śmierci grożącemu jednej ze stron małżeństwo Kodeks rodzin-ny (ar. 9 § 2) dopuszcza zawarcie małżeństwa formie wyznaniowej bez konieczności przedstawienia zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Zgodnie z powyższym przepisem w takim przypadku nuptu-rienci składają przed duchownym zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. W procedurze tej ustawodawca nie uregulował wyraźnie kto – kierownik USC czy duchowny – winien przyjąć oświadczenia o na-zwiskach małżonków i dzieci. Możliwe są zatem oba te rozwiązania (H. Chwyć, s. 27)

W związku jednak z brakiem odpowiednich przepisów wykonawczych, a także w związku z faktem, iż nie określono na tę okoliczność odpowiedniego urzędowego formularza zaświadczenia, które mogłoby stanowić podstawę sporządzenia za-świadczenia – rejestracja małżeństwa zawartego w niebezpieczeństwie śmierci w praktyce może okazać się niemożliwa.

Zdaniem H. Chwycia w przypadku zawarcia małżeństwa w niebezpieczeństwie śmierci, duchowny winien ustalić dokładnie wszystkie dane z dokumentów tożsamo-ści małżonków, co pozwoli kierownikowi USC na uzyskanie odpisów aktów urodze-nia i uzupełnienie aktu małżeństwa

IX Ustanie małżeństwa

Małżeństwo zawierane w formie wyznaniowej powstaje w związku z zawarciem małżeństwa wyznaniowego, ale jego zaistnienie nie jest uzależnione od faktycznego zaistnienia związku religijnego (stąd niepoprawne jest używane potocznie określenie „małżeństwo kanoniczne ze skutkami cywilnymi”). Związek cywilny powstaje i ustaje niezależnie od trwania związku religijnego (i na odwrót). Jedynie wraz ze śmiercią jednego z współmałżonków wygasa ono w obu porządkach prawnych. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby małżeństwo cywilne zawarte w formie wyznaniowej wygasło na skutek rozwodu, czy unieważnienia. Trwać ono jednak będzie nadal w porządku wewnątrzkościelnym, chyba że przepisy prawa danego związku wyzna-niowego stanowią inaczej. Stwierdzenie nieważności małżeństwa, czy też jego unie-ważnienie bądź rozwód dokonane zgodnie z prawem wewnętrznym związku wyzna-niowego nie ma z kolei żadnych skutków w prawie państwowym.

Powyższe reguły wynikają z zasady autonomii i niezależności państwa i kościoła, zawartej w konstytucji oraz w konkordacie z 1993 r. Nie kwestionując zasadniczego i oczywistego charakteru tychże zasad, w literaturze – jak się wydaje słusznie - postu-luje się, aby wyrok sądu kościelnego stwierdzający nieważność małżeństwa wyzna-niowego wraz z wnioskiem zainteresowanej strony, mógł stanowić podstawę rozwią-zania małżeństwa na forum cywilnym.

(Szerzej na ten temat: W. Adamczewski, Małżeństwo w konkordacie, s. 90-113).

Literatura:

1) A. Mezglewski, A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007;

2) A. Mezglewski, Katalog przesłanek koniecznych zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011, s. 11-21;

3) A. Mezglewski, Nieścisłości terminologiczne w przepisach prawa polskiego o zawieraniu małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi i ich praktyczne konsekwencje, “Ius Matrimoniale” 2005, t. 10, s. 193-206;

4) A. Mezglewski, Urzędowy formularz zaświadczenia stanowiącego podstawę rejestracji małżeństwa zawieranego w formie wyznaniowej, w: Z zagadnień prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego, red. H. Cioch, P. Kasprzyk, ISBN 978-83-7363-497-8, Lublin 2007, s. 128-137;

5) A. Mezglewski, Realizacja przesłanek koniecznych przy zawieraniu małżeństwa w formie wyznaniowej, w: Pro bono Reipublicae. Księga Jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, red. P. Borecki, A. Czohara, T.J. Zieliński, Warszawa 2009, s.325-332;

6) A. Mezglewski, Konstrukcja oświadczenia woli o zawarciu małżeństwa, w: Małżeństwo jako zawarty związek mężczyzny i kobiety, red. T. Rakoczy, Wydawnictwo KUL, ISBN 978-83-7702-969-5, Lublin 2014 (ukazało się w 2015), s. 29-42;

7) A. Mezglewski, Udział świadka urzędowego w procedurze zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej pod reżimem nowej ustawy o aktach stanu cywilnego, "Przegląd Prawa Wyznaniowego" t. 8/2016, ISSN 2080-3788, s. 95-114;

8) A. Tunia, Czynności kierownika USC podejmowane przed zawarciem małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, „Studia z prawa wyznaniowego”2005, t. 8, s. 229-258;

9) A. Tunia, Obowiązki duchownego w procedurze zawierania małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, „Studia z prawa wyznaniowego” 2006, t. 9, s. 155-179.

Efekty uczenia się:

Wiedza:

K_W01 Student zna podstawowe pojęcia prawne, budowę, hierarchię i dekodowanie norm prawnych.

K_W06 Student zna wybrane w toku studiów dziedziny prawa jak np. prawo finansowe, podatkowe, ochrony środowiska, ochrony własności intelektualnej, prawo gospodarcze, prawo handlowe.

K_W08 Student objaśnia reguły tworzenia i stosowania prawa.

K_W09 Student zna podstawy funkcjonowania państwa prawa w różnych obszarach.

Umiejętności:

K_U01 Student posiada umiejętność prawidłowego ustalania stanu faktycznego, dokonywania pogłębionej wykładni przepisów i subsumpcji, jak i złożonego wyszukiwania, analizy, oceny, selekcji, interpretacji informacji, zasad, źródeł wiedzy pozyskanych w trakcie procesu kształcenia.

K_U04 Student samodzielnie posługuje się orzecznictwem sądowym, literaturą o charakterze dogmatycznym, bazami danych, studiami praktycznego przypadku.

K_U05 Student rozwiązuje złożone problemy (kazusy) wymagające zastosowania poszerzonej wiedzy specjalistycznej i interdyscyplinarnej.

Kompetencje społeczne:

K_K01 Student jest świadom konieczności stałego aktualizowania wiedzy, podnoszenia kompetencji zawodowych i osobistych z zakresu prawa i nauk pokrewnych.

K_K03 Student potrafi otwarcie wyrażać swoje opinie i przedstawiać priorytety służące realizacji zadań z zakresu prawa i nauk pokrewnych.

K_K04 Student prawidłowo identyfikuje i rozwiązuje problemy związane z wykonywaniem zawodu.

Metody i kryteria oceniania:

Sposób zaliczenia: zaliczenie z oceną

Forma zaliczenia wykładu: test jednokrotnego wyboru

Metody dydaktyczne: wykład tradycyjny, rozwiązywanie kazusów, analiza tekstów, wykład z prezentacją multimedialną, wykorzystanie e-learningu

Uczęszczanie na zajęcia, aktywność na zajęciach i posiadanie wiedzy objętej tema-tyką zajęć. Test końcowy - znajomość materii wykładu, w tym: różnice w formach zawarcia małżeństwa cywilnego i kanonicznego, znajomość przepisów prawych - państwowych i związków wyznaniowych w zakresie zawarcia małżeństwa.

Praktyki zawodowe:

Udział w zajęciach. Lektura.

Przedmiot nie jest oferowany w żadnym z aktualnych cykli dydaktycznych.
Opisy przedmiotów w USOS i USOSweb są chronione prawem autorskim.
Właścicielem praw autorskich jest Uniwersytet Opolski.
pl. Kopernika 11a, 45-040 Opole https://uni.opole.pl kontakt deklaracja dostępności USOSweb 7.0.3.0-www6 (2024-03-22)